Dynamiczne w ostatnim czasie zmiany legislacyjne nie pomijają bazowej dla prawa spółek ustawy, czyli Kodeksu spółek handlowych („KSH”). Dość wspomnieć o obowiązkowej dematerializacji akcji spółek niepublicznych czy też niedawno wprowadzonej do polskiego systemu prawnego prostej spółce akcyjnej. Teraz biznes będzie musiał się zmierzyć z od dłuższego czasu zapowiadaną (i niepozbawioną kontrowersji) reformą KSH regulującą dwa obszary: prawo holdingowe oraz działanie rad nadzorczych spółek. Poniżej jej wybrane założenia.

Holdingi „po nowemu”

Ustawodawca postanowił wprowadzić szerszą niż dotychczasowa regulację prawa holdingowego (koncernowego). W nowo dodanych przepisach zdefiniowano przede wszystkim pojęcie grupy spółek, która oznacza spółkę dominującą i spółkę albo spółki zależne, będące spółkami kapitałowymi, kierujące się – zgodnie z uchwałą o uczestnictwie w grupie spółek – wspólną strategią w celu realizacji wspólnego interesu (czyli tzw. interesem grupy spółek), uzasadniającą sprawowanie przez spółkę dominującą jednolitego kierownictwa nad spółką zależną albo spółkami zależnymi (dodany art. 4 § 1 pkt 51 KSH).

Cała regulacja odnosi się tylko do struktur opartych na spółkach kapitałowych – uczestnikiem grupy spółek nie może być zatem np. spółka komandytowa. Co więcej, nawet jeśli holding spełnia wymogi pozwalające uznać go za grupę spółek w rozumieniu KSH, to uczestnictwo w tej grupie jest zależne od decyzji spółki zależnej (de facto – jej wspólnika większościowego), wyrażonej w uchwale zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia akcjonariuszy), podjętej wielkością trzech czwartych głosów.

Dany holding faktyczny może więc funkcjonować jak dotychczas, bez konieczności rejestracji w KRS i podlegania reżimowi nowych przepisów. Jeżeli zostanie jednak podjęta decyzja o uczestnictwie w grupie spółek, to fakt ten musi być ujawniony w Krajowym Rejestrze Sądowym – od wpisu uzależniona zostanie np. możliwość wydawania spółce zależnej wiążących poleceń. Warto też zauważyć, że nowych przepisów o spółce zależnej nie będzie się stosować do spółek publicznych, spółek w likwidacji (które rozpoczęły podział majątku), spółek upadłych i spółek nadzorowanych przez KNF.

Wiążące polecenia dla spółek zależnych

Jeżeli będzie to uzasadnione interesem grupy spółek (który – jak się wydaje – będzie dodatkowym obszarem troski dla spółki zależnej, poza jej własnym interesem), spółka dominująca będzie mogła wydawać spółce zależnej wiążące polecenia dotyczące prowadzenia spraw spółki.

Takie polecenie spółki dominującej, wydane obligatoryjnie w formie pisemnej lub elektronicznej, zawierać będzie szereg elementów – oczekiwane przez spółkę dominującą zachowanie spółki zależnej w związku z wykonaniem polecenia, powołanie na interes grupy, uzasadniający wykonanie polecenia, spodziewane korzyści lub straty dla spółki zależnej związane z wykonaniem wiążącego polecenia oraz przewidywany sposób i termin naprawienia spółce zależnej tej szkody.

Na tym nie kończą się jednak formalności – o wykonaniu lub odmowie wykonania polecenia zarząd spółki zależnej musi podjąć uchwałę. Spółka zależna odmówić może, podając uzasadnienie, jeżeli istnieje uzasadniona obawa, że (1) polecenie jest sprzeczne z interesem tej spółki i (2) wyrządzi jej szkodę, która nie będzie naprawiona przez spółkę dominującą lub inną spółkę zależną uczestniczącą w grupie spółek w okresie dwóch lat, licząc od dnia, w którym nastąpi zdarzenie wyrządzające szkodę (tę kwestię można odmiennie uregulować na poziomie umowy lub statutu spółki). Odmowa wykonania wiążących poleceń nie wydaje się więc być łatwa do przeprowadzenia.

Spółka dominująca odpowiadać będzie wobec spółki zależnej za szkodę, która została wyrządzona wykonaniem wiążącego polecenia i która nie została naprawiona w terminie wskazanym w wiążącym poleceniu, chyba że nie ponosi winy. Za taką szkodę odpowiedzialności nie będą za to ponosić funkcjonariusze spółki zależnej, a także – pod warunkiem działania w interesie grupy spółek – funkcjonariusze spółki dominującej.

Co z prawami wspólników (akcjonariuszy) spółki zależnej?

Wspólnicy (akcjonariusze) mniejszościowi spółki zależnej – jednak tylko ci reprezentujący nie więcej niż 10% kapitału zakładowego – mają mieć przyznaną możliwość „wydostania się” ze spółki poprzez żądanie wykupu ich udziałów (akcji) przez spółkę dominującą reprezentującą co najmniej 90% kapitału zakładowego. Ponadto sama spółka dominująca, posiadając co najmniej 90% kapitału zakładowego (próg ten może zostać obniżony w konstytucji spółki zależnej maksymalnie do 75%), może zadecydować o „wyciśnięciu” wspólników posiadających nie większe niż dziesięcioprocentowe pakiety akcji lub udziałów, podejmując uchwałę o przymusowym ich wykupie.

Nowela znacząco rozszerza uprawnienia informacyjne spółki dominującej w stosunku do spółki zależnej, umożliwiając tej pierwszej przeglądanie ksiąg i dokumentów spółki zależnej oraz żądanie udzielenia wyjaśnień w każdym czasie, z uwzględnieniem przepisów szczególnych (art. 216 KSH). Możliwe jest sądowe zobowiązanie do udzielenia ww. informacji w sytuacji gdy spółka zależna odmawia realizacji tego uprawnienia. Redakcja omawianego artykułu oraz wyłączenie zastosowania przepisów dotyczących spółek zależnych m.in. do spółek publicznych i podmiotów nadzorowanych chronić ma przed kolizją z przepisami dotyczącymi np. ochrony tajemnicy zawodowej. Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że dodatkowe wyłączenie zastosowania przepisów art. 212, art. 30097 i art. 428 KSH (dotychczas regulujących materię uprawnień informacyjnych) skutkuje znaczącą dysproporcją w dostępie do informacji o spółce zależnej, na czym ucierpieć może akcjonariat mniejszościowy.

Ku aktywizacji rad nadzorczych

Reforma KSH niesie za sobą też znaczne rozbudowanie przepisów dotyczących rad nadzorczych i zarządów spółek. Nowe obowiązki dotykają równolegle wszystkich spółek kapitałowych (a także w pewnym stopniu spółek komandytowo-akcyjnych), tym niemniej w dalszej części omówione zostaną z grubsza zmiany dla podmiotów obligatoryjnie posiadających organ nadzoru, czyli spółek akcyjnych.

Tu w szczególności rzuca się w oczy nowo dodany art. 3801 KSH, obligujący zarząd do udzielania radzie nadzorczej, bez dodatkowego wezwania, szeregu informacji dotyczących bieżącego funkcjonowania spółki, a także jej spółek zależnych i powiązanych. Chodzi tu w szczególności o informacje o:

1. uchwałach zarządu i ich przedmiocie;
2. sytuacji spółki, w tym w zakresie jej majątku, a także istotnych okolicznościach z zakresu prowadzenia spraw spółki, w szczególności w obszarze operacyjnym, inwestycyjnym i kadrowym;
3. postępach w realizacji wyznaczonych kierunków rozwoju działalności spółki, przy czym zarząd powinien wskazać na odstępstwa od wcześniej wyznaczonych kierunków, podając zarazem uzasadnienie odstępstw;
4. transakcjach oraz innych zdarzeniach lub okolicznościach, które istotnie wpływają lub mogą wpływać na sytuację majątkową spółki, w tym na jej rentowność lub płynność;
5. zmianach uprzednio udzielonych radzie nadzorczej informacji, jeżeli zmiany te istotnie wpływają lub mogą wpływać na sytuację spółki.

Obowiązki te mają być realizowane na piśmie (pod pewnymi warunkami dopuszcza się formę elektroniczną), na każdym posiedzeniu rady nadzorczej (punkty 1-3), względnie niezwłocznie po wystąpieniu danego zdarzenia (punkty 4 i 5). Ewentualne odstępstwa w zakresie realizacji tego obowiązku informacyjnego może przewidywać statut.

Rada nadzorcza ma też wprost wyrażone w ustawie uprawnienie do badania w każdym czasie wszystkich dokumentów spółki, dokonywania rewizji stanu majątku spółki oraz żądania od zarządu, ale też prokurentów oraz osób zatrudnionych w spółce na podstawie umowy o pracę lub wykonujących na rzecz spółki w sposób regularny określone czynności na podstawie umowy o dzieło, umowy zlecenia albo innej umowy o podobnym charakterze (!) sporządzenia lub przekazania wszelkich informacji, dokumentów, sprawozdań lub wyjaśnień dotyczących spółki (zob. nowe brzmienie art. 382 § 4 KSH). Co do zasady, informacje te muszą być przekazywane radzie niezwłocznie – w braku wskazania dłuższego terminu, w ciągu dwóch tygodni od wezwania. Brak terminowego przekazania informacji, przekazanie ich niezgodnie ze stanem faktycznym lub zatajenie danych wpływających w istotny sposób na treść tych informacji jest zagrożone grzywną (nawet do 50 000 złotych) lub karą ograniczenia wolności. Z drugiej strony, rada będzie zobowiązana do badania i oceny przedstawianych informacji przez zarząd, a następnie opisywania ich w sprawozdaniu składanym walnemu zgromadzeniu (art. 382 § 3 pkt 3 oraz §31 KSH).

Ponadto, ustawodawca przewiduje udział określonych osób trzecich w pracy rady nadzorczej. I tak, w przypadku badania sprawozdania finansowego przez biegłego, rada będzie miała obowiązek zawiadomić go o posiedzeniu, na którym oceniane są roczne dokumenty finansowe i wniosek zarządu co do przeznaczenia zysku lub sposobu pokrycia straty. Rada ma także zapewnić uczestnictwo tego biegłego na posiedzeniu rady nadzorczej, aby mógł on przedstawić radzie sprawozdanie z badania i udzielić odpowiedzi na pytania. Organ nadzoru będzie miał też możliwość zlecania tzw. doradcy rady nadzorczej analiz, opinii lub zbadania na koszt spółki określonej sprawy dotyczącej spółki. Nowością na poziomie KSH (rozwiązania takie można było już wcześniej odnaleźć w regulaminach rad nadzorczych) jest też możliwość powoływania przez radę doraźnych lub stałych komitetów rady nadzorczej.

Obszerność nowelizacji nie pozwala zamknąć w ramach jednego opracowania wszystkich zmian i nowości, które przygotował dla spółek ustawodawca. A te wchodzą w życie już 13 października 2022 roku.